Postepeno gubljenje vere u Crkvu
Zamena crkve Hrišćanstvom
Crkva kao izobraženje jedinstva lica u Trojici
Duhovne sile za jedinstvo
Duh Sveti vodi jedinstvu
Hrišćani - nova tvar
Ostvarenje jedinstva u Apostolskoj Crkvi
Biti hrišćanin znači pripadati Crkvi
Hrišćanstvo je neodvojivo od Crkve
Sveto pismo je neshvatljivo van granica Crkve
Van crkve gubi se vera u Hristovo božanstvo
Tragedija necrkvenog Hrišćanstva
Duh Sveti do danas diše u Crkvi
Zaključak

POSTEPENO GUBLJENJE VERE U CRKVU

"Verujem u Jednu, Svetu, Sabornu i Apostolsku Crkvu"

Tako u devetom članu Simvola Vere ispoveda svaki Pravoslavni hrišćanin svoju veru u veliku istinu Crkve.

Ali, da li je moguće ukazati na neki drugi član Simvola Vere, koji je tako malo primljen od strane čovekovog srca, koji ustima čita Simvol vere, upravo deveti član, gde je i izražena istina Crkve. Delimično je to i shvatljivo. Upravo ovde, u devetom članu Simvola vere čovek ispoveda svoju vezu sa vidljivom zajednicom Hristovih sledbenika, i samim tim, već u tim kratkim rečima ispovedanja, on daje obećanje da će se saglasiti sa svim istinama, kojima uči Crkva, koja je Čuvarka Hristovog učenja, i da će se u svom životu potčinjavati svim onim zakonima, kojima Crkva dostiže cilj svoga postojanja i po kojima se ona, kao društvo, koje živi na zemlji, upravlja. Zato, čini mi se, nećemo pogrešiti, ako iznesemo misao, da se istina Crkve, po preimućstvu ispred svih drugih, tiče samoga života svakoga hrišćanina i određuje ne samo njegovo verovanje, već i sam njegov život. Priznati Crkvu - to znači ne samo maštati o Hristu, već živeti hrišćanski, ići putem ljubavi i samoodricanja. Vera u Crkvu zahteva podvig i od strane uma i od strane volje čoveka. A zato je istina Crkve i protivna tim načelima života, koji su se obilaznim putem i neprimetno uvukli u svest i pogled na svet, čak i ruskog pravoslavnog društva, pre svega, naravno, takozvanog inteligentnog i obrazovanog društva.

Od žalosnih za Crkvu, vremena Petra I , vrhovi ruskog društva su se otrgli od crkvenog narodnog života i počeli da žive, pre zajedničkim životom sa svim drugim evropskim narodima, samo ne sa ruskim. Potčinjavajući se zapadnom uticaju u svim oblastima života, rusko društvo nije moglo izbeći uticaje i na poredak svog religioznog pogleda na svet od strane zapadnih veroispovedanja. A ta ispovedanja nikako nisu od strane vernog sina Pravoslavne Crkve i svete Otadžbine, A.S. Homjakova nazvana "jeresima protiv dogmata o prirodi Crkve, protiv Njene vere u samu sebe", i nije uzalud on odbacivanje Crkve smatrao najkarakterističnijom odlikom i katolicizma i protestantizma.

Istina Crkve je bila veoma iskrivljena na Zapadu, nakon otpadanja Rima od Crkve, i Carstvo Božije je tamo počelo da liči na carstvo zemaljsko. Latinstvo sa njegovim zemaljskim proračunima dobrih dela, sa njegovim najamničkim odnosom prema Bogu, sa njegovim zaboravom spasenja, pomračilo je u svesti svojih članova hrišćansku ideju Crkve.

Latinstvo je porodilo, u potpunosti zakonito, iako i veoma nepokorno čedo u licu protestantizma. Protestantizam nije bio samo protest istinske drevno-crkvene hrišćanske svesti protiv tih izopačenja istine, koji su bili dopušteni od strane srednjevekovnog papstva, kako su, neretko, skloni da predstavljaju protestantski bogoslovi. Ne, protestantizam je predstavljao protest jedne misli protiv druge; on nije uspostavio drevno hrišćanstvo već je jedno izopačenje hrišćanstva zamenio drugim, i nova laž je bila gora od prve. Protestantizam je izrekao poslednju reč papizma, izveo je iz njega logičan ishod. Istina i spasenje su dati ljubavi, tojest Crkvi - takva je crkvena svest. Latinstvo je, otpavši od Crkve, izmenilo tu svest i proglasilo: istina je dana posebnoj ličnosti u licu pape, pa i jednom papi, ali opet jednoj ličnosti, bez Crkve - i papa rukovodi spasenjem svih.

Protestantizam je samo izrazio: Zašto je istina dana samo jednom papi? - i dodao: istina i spasenje su otkriveni svakoj osobitoj ličnosti, nezavisno od Crkve. Svaki čovek je bio sa njihove strane proizveden u nepogrešivog papu. Protestantizam je stavio papsku tijaru svakom nemačkom profesoru i sa svojim nepreglednim brojem papa potpuno uništio ideju Crkve, zamenio veru razumom posebne ličnosti, a spasenje u Crkvi zamenio maštajućom uverenošću u spasenje kroz Hrista bez Crkve, sa samoljubivom odvojenošću od svih. Za protestanta istina je samo ono što se njemu dopada, što on sam smatra za istinu. U stvarnosti, naravno, i protestanti su od samog početka obilaznim putevima, rekli bi krijumčarenjem, uveli neke elemente dogmata o Crkvi, priznavši nekakve autoritete, iako u oblasti veroučenja. Budući u suštini crkveni anarhizam, čisti protestantizam se, kao i svaki anarhizam, pokazao potpuno neostvarivim na delu i samim tim zasvedočio pred nama tu neprolaznu istinu, da je ljudska duša po prirodi crkvena.

Međutim, protestantizam je veoma bio po ukusu ljudskom samoljublju i samovolji svih vrsta. Samoljublje i samovolja su u protestantizmu zadobili kao nekakvo osvećenje i blagoslov, što je rečeno a i sada se otkriva u beskonačnom davljenju i drobljenju pre svega, samog protestantizma. Zaista, protestantizam je otvoreno proglasio tu najveću laž: moguće je biti hrišćanin, ne priznavajući nikakvu Crkvu. Svezujući međutim, svoje članove nekim obavezujućim autoritetima i crkvenim pravilima, protestantizam se samim tim zamršava u bezizlaznim protivrečnostima: sam je oslobodio ličnost od Crkve i sam postavlja neke granice toj slobodi. Odatle postojani bunt protestanata protiv tih, retkih i jadnih ostataka crkvenosti, koji se još uvek čuvaju od strane zvaničnih predstavnika njihovih ispovedanja.

U potpunosti je shvatljivo zašto zaista protestantizam najviše odgovara raspoloženju, opšte utvrđenom na Zapadu. Tamo, na Zapadu, ljudi su dostigli veliko blagostanje spoljašnjeg života, ljudi su se pogordili tim uspesima i zavoleli sebe do zaboravljanja i Boga i bližnjih. Grehovno samoljublje, prezir prema bližnjem, tamo propovedaju i modna filosofija i umetnička literatura. Kako će gordi Evropljanin primiti učenje o Crkvi, kada mu je za to, pre svega potrebno da se odrekne samoljublja i samovolje, da se potčini Crkvi i da se nauči da ljubi ljude, smireno postavljajući sebe ispod drugih?

U savremenom religioznom životu ruskog društva postoji neposredni uticaj protestantizma.

Svo naše rusko racionalističko sektanstvo vuče svoje idejne korene iz protestantizma, od koga neposredno i proishodi. Pa odakle se kod nas pojavljuju različiti sektaški misionari, ako ne iz protestantskih zemalja? I zašto se skoro sve tačke razmimoilaženja sektaša sa Pravoslavnom Crkvom svode upravo na odricanje Crkve, a u ime umišljenog "evanđelskog hrišćanstva".

Ali i nezavisno od lažnog učenja protestantizma, veoma mnogi dospevaju do odricanja Crkve, usvajajući opšti zapadnoevropski pogled na svet, koji se razvija van Crkve i koji je duhu Crkve potpuno tuđ, pa čak i neprijateljski.

Sve više i više u nas proniče zapadnoevropsko samoljublje. Naša literatura, koja je ranije bila provodnica ljubavi i moralnog obnavljanja, posebno u besmrtnim delima velikog Dostojevskog, a poslednjih godina, naprimer u licu Gorkog, Andrejeva i njima sličnih, preklonila je kolena pred zapadnoevropskim Vaalom gordog samoljublja i samoobožavanja. Kada se u Pravoslavnom društvu, ljubav istiskuje gordošću i samoljubljem, kada gordost dobija cenjeni naziv "plemenitosti", iako Sveti Oci Crkve govore o samoljublju i gordosti samo kao o demonskim, kada se samoodricanje zamenjuje samodokazivanjem, a smireno poslušanje - gordom samovoljom, tada se, naravno, gustom maglom zavija svetla istina Crkve, neraskidivo povezana sa vrlinama, direktno protivrečnim tim porocima.